ITLOS 2023 Judges (https://www.itlos.org/en/main/latest-news/)

ITLOS’tan UAD’ye: Tamamlanan Hukuki Çerçeve

ITLOS’un 21 Mayıs 2024’teki danışma görüşü ile UAD’nin Temmuz 2025 kararı arasındaki bağlantı, uluslararası iklim hukukunun sistemli bir şekilde inşa edildiğini göstermektedir. ITLOS, sera gazı emisyonlarının Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi kapsamında deniz çevresinin kirlenmesi anlamına geldiğini tespit ederken, UAD bu yaklaşımı daha geniş bir çerçeveye taşımıştır.

ITLOS’un “atmosfere yapılan antropojenik sera gazı emisyonları deniz çevresinin kirlenmesini teşkil eder” yönündeki tespiti, UAD tarafından tüm çevresel sistem için genelleştirilerek, sera gazlarının çevresel kirlilik oluşturduğu anlayışının pekiştirilmesi sağlanmıştır. Bu durum, iklim değişikliğine neden olan faaliyetlerin artık uluslararası hukukta açık bir şekilde kirlilik olarak kabul edildiği anlamına gelmektedir.

Her iki mahkeme de “gerekli özenin gösterilmesi” konusunda benzer yaklaşımlar sergilemiştir. ITLOS’un deniz çevresi için öngördüğü “katı” özen standardı, UAD tarafından genel çevre koruması için de benimsenmiştir. Bu yaklaşım, devletlerin iklim koruma konusundaki yükümlülüklerinin gevşek yorumlanamayacağını, aksine mümkün olan en yüksek standardın uygulanması gerektiğini ortaya koymaktadır.

AİHM’nin 9 Nisan 2024’teki KlimaSeniorinnen v. Switzerland kararı da bu sürecin önemli bir parçasını oluşturmaktadır. AİHM, iklim korumasını insan hakları perspektifinden ele alarak, devletlerin iklim değişikliğine karşı “pozitif yükümlülükler” altında olduğunu belirtmiştir. Bu üç mahkemenin yaklaşımları birlikte değerlendirildiğinde, iklim yükümlülüklerinin artık soyut hedef niteliğinde değil, maddi ve uygulanabilir nitelik kazandığı görülmektedir.

Paris Anlaşması’nın Hukuki Dönüşümü

UAD’nin kararı, Paris Anlaşması’nın hukuki niteliği konusunda önemli bir netlik getirmiştir. Mahkeme, Paris Anlaşması’na taraf devletlerin 1,5°C hedefine uygun önlemler alma yükümlülüğünün hukuki zorunluluk taşıdığını açıkça belirtmiştir. Bu tespit, Paris Anlaşması’nın “yumuşak hukuk” (soft law) olduğu yönündeki tartışmalara son noktayı koyması bakımından kritik önem taşımaktadır.

Mahkeme’nin ulusal katkı beyanları (NDC) konusundaki yaklaşımı da dikkat çekicidir. UAD, devletlerin NDC’lerini hazırlarken ve güncellerken “en yüksek mümkün hırsa” sahip olma yükümlülüğü bulunduğunu vurgulamıştır. Bu yaklaşım, devletlerin iklim taahhütlerini belirlerken keyfi davranamayacağını, bilimsel verilere ve mümkün olan en ileri düzeydeki azaltım hedeflerine dayanması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Kararın teamül hukuku boyutu da özellikle önem taşımaktadır. UAD, iklim sisteminin korunmasına yönelik yükümlülüklerin sadece anlaşma hukukundan değil, aynı zamanda teamül uluslararası hukukundan da kaynaklandığını tespit etmiştir. Bu durum, iklim koruma yükümlülüklerinin artık evrensel nitelik kazandığı anlamına gelmektedir. Böylece, herhangi bir iklim anlaşmasına taraf olmayan devletler dahi teamül hukuku gereği iklim koruma sorumluluğu altında bulunmaktadır.

Sorumluluk Rejiminin Kurulması ve Hukuki Sonuçlar

UAD’nin kararının ITLOS’tan en önemli farkı, hukuki sonuçlar ve sorumluluk rejimi konusunda ayrıntılı düzenlemeler getirmesidir. ITLOS kararında eksik kalan bu boyut, UAD tarafından kapsamlı bir şekilde ele alınmıştır. Mahkeme, iklim yükümlülüklerini ihlal eden devletlerin uluslararası sorumluluğunun doğacağını ve bunun sonucunda tazminat, iade ve özür/kınama yükümlülüklerinin ortaya çıkacağını belirtmiştir.

Mahkeme’nin nedensellik bağı konusundaki yaklaşımı özellikle dikkat çekicidir. UAD, “hukuka aykırı fiil ile zarar arasında yeterince doğrudan ve kesin bir nedensellik bağının gösterilmesi” koşulunu getirmekle birlikte, iklim değişikliği bağlamında bu bağın kurulmasında esnek bir yaklaşım benimsemiştir. Ulusal hukuk sistemlerinin aksine, UAD iklim zararlarında nedensellik bağının çoklu faktörlere dayalı olarak değerlendirilebileceğini ve kümülatif emisyonların toplu etkisinin dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir. Bu yaklaşım, geleneksel hukuki nedensellik anlayışından farklı olarak, iklim değişikliğinin küresel ve çok aktörlü doğasını hesaba katan yenilikçi bir yaklaşım sunmaktadır.

Gelecek kuşaklar perspektifi de UAD kararının öne çıkan yönlerinden biridir. Mahkeme, devletlerin iklim koruma yükümlülüklerinin sadece mevcut kuşaklara karşı değil, aynı zamanda gelecek kuşaklara karşı da bulunduğunu vurgulamıştır. Bu yaklaşım, iklim hukukunun nesiller arası adalet ilkesi üzerine inşa edildiğini göstermektedir. 

Küresel Katılım ve Türkiye’nin Kayda Değer Yokluğu

UAD’nin iklim değişikliği danışma görüşü süreci, uluslararası hukuk tarihinin en geniş katılımlı davası olma özelliği taşımaktadır. Mahkeme’ye 91 devlet yazılı beyan sunmuş, 97 devlet ve 11 uluslararası kuruluş sözlü duruşmalarda yer almıştır. Bu rakamlar, iklim değişikliği konusundaki küresel duyarlılığın ve hukuki çerçeve arayışının boyutlarını gözler önüne sermektedir.

Bu geniş katılım içerisinde Türkiye’nin yokluğu ise dikkat çekici bir durum olarak karşımızda durmaktadır. ABD, Çin, Rusya, Suudi Arabistan gibi emisyon konusunda tartışmalı konumda bulunan devletler bile sürece yazılı veya sözlü katkı sunmuşken, Türkiye’nin hiçbir şekilde görüş bildirmemesi, iklim diplomasisi açısından kayda değer bir eksiklik olarak değerlendirilebilir.

Bu durum, özellikle Türkiye’nin aynı dönemde İklim Kanunu’nu kabul etmesi ve ardından da zeytinlikleri madenciliğe açan düzenlemeler yapması ile birlikte ele alındığında, iklim politikalarındaki tutarsızlığın uluslararası boyutuna ışık tutmaktadır. Türkiye’nin UAD sürecine katılmaması, küresel iklim hukuku tartışmalarından dışarıda kalması anlamına gelirken, aynı zamanda bu alandaki gelişmeleri etkileme fırsatını da kaçırmış olduğunu göstermektedir.

Türkiye’nin İklim Hukuku Açmazı

UAD’nin kararı, Türkiye açısından önemli hukuki ve siyasi sonuçlar doğurmaktadır. Her şeyden önce, teamül hukuku yükümlülüklerinin evrensel nitelik taşıması, Türkiye’nin herhangi bir iklim anlaşmasına taraf olup olmamasından bağımsız olarak iklim koruma sorumluluğu altında bulunduğu anlamına gelmektedir.

2025 yazının Türkiye açısından en çarpıcı yönü, iklim politikalarındaki çelişkilerin doruğa çıkmış olmasıdır. 3 Temmuz 2025’te İklim Kanunu’nun kabul edilmesi ile Paris Anlaşması yükümlülüklerinin iç hukuka yansıtılması, olumlu bir gelişme olarak görülebilirken, hemen akabinde Maden Kanunu’nda yapılan değişiklikler ile zeytinliklerin madenciliğe açılması, ters yönde bir politika değişikliğini işaret etmektedir.

Bu çelişki, UAD’nin Paris Anlaşması’nın bağlayıcı nitelikte olduğu yönündeki tespiti ışığında daha da belirgin hale gelmektedir. Türkiye, bir yandan Paris Anlaşması kapsamındaki yükümlülüklerini iç hukukta teyit ederken, öte yandan karbon yutaklarını (ormanlar, zeytinlikler) tahrip edecek düzenlemeler yapmakla UAD’nin tespit ettiği özen yükümlülüğünü açıkça ihlal etmektedir.

Maden Kanunu değişiklikleri, özellikle UAD’nin “çevreye ciddi zarar verilmesini önleme” yükümlülüğü tespiti karşısında savunulamaz bir durum oluşturmaktadır. Zeytinliklerin “taşınabileceği” yönündeki ifadeler, UAD’nin ekosistemlerin bütünlüğü konusundaki vurguları ile çelişki içinde bulunmaktadır. Mahkeme’nin ekosistem temelli yaklaşımı ve ihtiyatlılık ilkesi vurgusu, bu tür uygulamaların hukuki dayanaktan yoksun olduğunu gösteriyor.

Uluslararası Sözleşmelere Aykırılık Sorunu

UAD’nin kararı, Türkiye’nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler açısından da önemli sorumluluklarını gündeme getirmektedir. Bern Sözleşmesi ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi kapsamındaki yükümlülükler, sit alanları, ormanlar ve meralar gibi koruma statüsündeki bölgelerde madencilik faaliyetlerine sınırlama getirmektedir. UAD’nin bu sözleşmelerin iklim koruma yükümlülükleri ile bütünlük arz ettiği yönündeki tespiti, mevcut düzenlemeleri hukuki açıdan sorunlu hale getirmektedir.

Paris Anlaşması kapsamındaki karbon yutaklarının korunması, ekosistem temelli uyum ve sürdürülebilir arazi kullanımı yükümlülükleri de bu değişiklikler ile çelişki halinde bulunmaktadır. UAD’nin Paris Anlaşması’nın bağlayıcı nitelikte olduğu yönündeki net tespiti, Türkiye’nin bu konudaki politika değişikliklerini uluslararası hukuk ihlali kapsamına sokmaktadır.

Türkiye’nin uluslararası iklim taahhütleri açısından 2023’te güncellenen NDC hedefleri de UAD kriterlerine göre yetersiz kalmaktadır. Referans senaryoya göre %41 azaltım hedefi, “artıştan azaltım” metodolojisini kullanmakta ve emisyonların 2038’e kadar artmasına izin vermektedir. UAD’nin “en yüksek mümkün hırs” standardı karşısında bu yaklaşım, revize edilme ihtiyacını ortaya koymaktadır.

Hukuki Mücadele İmkanları ve Gelecek Perspektifi

UAD’nin kararı, iklim hukuku alanında yeni hukuki mücadele imkanları da yaratmaktadır. Mahkeme’nin devletlerin iklim koruma yükümlülüklerini net bir şekilde tanımlaması, bu yükümlülüklerin ihlal edilmesi halinde hem ulusal hem de uluslararası düzeyde hukuki başvuru imkanlarını güçlendirmektedir.

Türkiye açısından bu durum, torba yasaya dayalı olarak alınacak idari işlemlerin (maden ruhsatları, kamulaştırma kararları) mahkemeler önünde dava konusu edilebileceği anlamına gelmektedir. Bu davalarda, kanun hükmünün Anayasa’ya aykırılığının yanı sıra UAD kararı kapsamında uluslararası hukuka aykırılığı da ileri sürülebilecektir.

UAD’nin kararı, aynı zamanda yerel halkın çevre hakkı konusundaki iddialarını güçlendirecek niteliktedir. Mahkeme’nin temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir çevrede yaşamanın insan hakkı olduğu yönündeki tespiti, bu hakkın ihlaline karşı hukuki başvuru imkanlarını genişletmektedir.

UAD’nin Nihai Hükmü: İki Soruya Oybirliğiyle Yanıt

Uluslararası Adalet Divanı (UAD), Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından yöneltilen iki temel soruya oybirliğiyle yanıt vermiştir. Bu karar, küresel iklim hukukunun artık tartışmasız ve yapılandırılmış bir normatif zemine kavuştuğunu gösteren tarihi bir belge niteliğindedir.

Birinci soruya (devletlerin iklim koruma yükümlülükleri) verilen yanıtta Mahkeme, beş temel kategoride hukuki yükümlülük tespitinde bulunmuştur:

A) Sözleşme Temelli Yükümlülükler:

İklim değişikliğiyle ilgili çok taraflı çevre anlaşmalarından kaynaklanan bağlayıcı yükümlülükler kapsamında, özellikle Paris Anlaşması’na taraf devletlerin:

• Özen yükümlülüğü çerçevesinde, anlaşmada belirlenen sıcaklık hedeflerine yeterli katkıyı sağlayabilecek tedbirleri alma,

• “Art arda gelen ve ilerici” nitelikte ulusal katkı beyanları (NDC) hazırlama, bildirme ve sürdürme,

• Bu beyanların toplamda küresel ısınmayı sanayi öncesi döneme göre 1,5°C ile sınırlama hedefiyle uyumlu olması

şeklinde yükümlülüklere sahip oldukları belirtilmiştir.

B) Teamül Hukukundan Kaynaklanan Yükümlülükler:

Devletler, uluslararası teamül hukukunun genel ilkeleri uyarınca:

• Kendi yetki ve denetimleri altındaki faaliyetlerin iklim sistemine ve çevrenin diğer bileşenlerine ciddi zarar vermesini önlemek için,

• “Ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluklar ve göreli kapasiteler” ilkesine uygun biçimde, özen yükümlülüğü ile hareket etme,

• Zararın önlenmesi için sürekli ve iyi niyetli işbirliğinde bulunma

yükümlülüklerini taşımaktadır.

C, D ve E) Diğer Sözleşmesel ve Normatif Kaynaklardan Doğan Yükümlülükler:

UAD, ayrıca şu çerçevelerin de devletlere iklim sistemini koruma yönünde yükümlülükler yüklediğini tespit etmiştir:

• Viyana Sözleşmesi, Montreal Protokolü ve Kigali Değişikliği,

• Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi,

• Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi (UNCLOS),

• Uluslararası insan hakları hukuku.

Bu çerçevede, çevrenin ve iklim sisteminin korunması, deniz çevresinin muhafazası, biyolojik çeşitliliğin sürdürülebilirliği ve temel insan haklarının etkin biçimde sağlanması arasındaki kesişimsel bağ vurgulanmıştır.

İkinci soruya (yükümlülük ihlallerinin hukuki sonuçları) verilen yanıt ise, devlet sorumluluğu doktrininin iklim hukuku alanına doğrudan uygulanabilirliğini ortaya koymaktadır:

Birinci soruda belirlenen yükümlülüklerden herhangi birinin bir Devlet tarafından ihlali, o Devletin uluslararası hukuka aykırı fiilinden doğan sorumluluğunu gündeme getirir. Sorumlu Devlet, ihlal edilen yükümlülüğü yerine getirmeye devam etmekle yükümlüdür. Uluslararası hukuka aykırı fiilin işlenmesinden doğan hukuki sonuçlar şunları içerebilir: